Анализа на кредитниот ризик кај комерцијалните банки – класични техники и современи аналитички модели

Банките се финансиски институции кои се јавуваат во улога на партнери на компаниите. Компаниите многу често ги ангажираат банките во текот на своето работење, односно од нив бараат финансиска помош за да можат да реализираат одредени инвестициони подвизи. При целокупниот процес на соработка на двете страни, банките се институциите кои се изложуваат на ризик од воспоставување на партнерството.

Ризикот со кој се соочуваат банките при финансирањето на институциите е ризикот кој произлегува од неплаќање на долгот или ненавремено сервисирање на обврските што произлегуваат од него. Токму затоа, за да го избегнат ризикот во работењето, или да го минимизираат, банките посегнуваат кон комплетна анализа на компанијата и одредување на нејзината позиција на пазарот. Со финансиска анализа на извештаите доставени од организациите кои имаат потреба од средства, банките ја одредуваат нивната способност и финансиската кондиција што ја имаат. Ефикасната финансиска анализа ги одредува клучните точки според кои банката одредува кој е нејзиниот ризик и донесува одлука дали ќе го реализира финансирањето или ќе го одбие клиентот. Банката има свои критериуми според кои донесува одлука дали ризикот да го изврши финансирањето е прифатлив или не.

Кредитниот ризик претставува една од клучните компоненти што ги анализира банката и се однесува на веројатноста дека задолженото лице или организација нема да ги исполни своите обврски согласно договорените услови. Овој ризик е особено важен за финансиските институции, како што се банки, осигурителни компании и инвестициски фондови, кои често се изложени на кредитен ризик при одобрување кредити, инвестиции во обврзници и други финансиски производи. Управувањето со кредитниот ризик вклучува процена на кредитната способност на заемопримачите, поставување лимити за кредитирање, користење на диверзификација и обезбедувања, како и мониторинг на кредитните позиции и пазарните услови. Финансиските менаџери применуваат различни техники и стратегии за да го минимизираат ризикот од ненаплата или задоцнување на плаќањата, како што се анализи на финансиските извештаи, оцена на ликвидноста, кредитни рејтинзи и хеџирање на ризикот преку деривати. Ефикасното управување со кредитниот ризик не само што помага да се заштити капиталот на компанијата, туку и ги обезбедува нејзината стабилност и долгорочен раст. Правилното балансирање на кредитниот ризик и повратот од инвестициите е основа за одржливо и профитабилно дејствување во финансискиот сектор. Со оглед на глобализацијата и интеграцијата на финансиските пазари, кредитниот ризик може да има и системски ефект, кој не само што ги зафаќа поединечните организации, туку и може да предизвика пошироки финансиски или економски кризи. Затоа, клучно е развивањето на ефективни механизми за управување со овој ризик, кои вклучуваат не само примена на традиционални методи, туку и иновации и аналитички инструменти за предвидување и симулации на сценарија, како и користење напредни технологии за мониторинг во реално време..

Постојат најразлични методологии за одредување на кредитниот ризик, но несомнено не смее да се занемари фактот дека во поново време AI (вештачката интелигенција) и автоматизацијата си земаат свое место и ги заменуваат традиционалните начини на анализа.

Еден од најосновните традиционални начини преку кои се врши процена на кредитниот ризик е анализата на кредитниот рејтинг. Кредитниот рејтинг може да биде доделен од самата институција која го врши кредитирањето, но исто така може да биде доделен и од независни кредитни институции. Рејтингот што им се дава на организациите рефлектира каква е финансиската стабилност и способност на заемопримачот да го исполни својот долговен ангажман. Дополнително се користат и скоринг-моделите. Станува збор за квантитативни модели кои го проценуваат кредитниот ризик на заемопримачите, користејќи статистички анализи на различни фактори. Овој тип модели генерално се користат во индивидуалното и корпоративното кредитирање.

Прогнозата за можни загуби е еден од најважните аспекти за управувањето со кредитниот ризик и вклучува процена на загубите што може да се појават, доколку заемопримачот не може да ги исполни обврските кон својот долг. Овие прогнози се користат за да се процени износот на потенцијалните загуби што ќе ги претрпи институцијата која се јавува како заемодавател заради дифолт.

Клучни компоненти на прогнозите за загуби се:

• Веројатноста за дифолт (Probability of Default – PD) – ова се однесува на веројатноста дека заемопримачот во одреден период додека трае неговото задолжување ќе ја загуби способноста за сервисирање на своите обврски. Овој коефициент се поврзува со финансиските карактеристики, како што се непоседување на соодветен тек на готовина за сервисирање на долгот, опаѓање на приходите или оперативните маржи, високaта стапка на задолженост изразена преку показателот кој укажува колку од капиталот што го поседува компанијата е финансиран преку долг, маргиналната ликвидност и неможноста за успешно спроведување на бизнис-планот на организациите. Во анализата, освен овие квантитативни фактори, се проценува и подготвеноста на заемопримачот да врши отплата на долгот.
• Експозиција при дифолт (Exposure at Default – EAD) – станува збор за една од клучните компоненти на моделите за процена на кредитниот ризик, која врши мерење на тоа колкава е вредноста на обврските што ќе бидат изложени на ризик ако заемопримачот дифолтира. Овој модел се користи за да се пресмета количеството на ризик кој ќе се појави при дифолтирање на заемопримачот. Износот на експозиција се пресметува поединечно за секој заем или кредитна позиција, вклучувајќи го иницијалниот заем, како и можноста за негово потенцијално зголемување. Прецизното пресметување на EAD е неопходно за адекватно управување со ризиците, особено кај институции кои работат со различни видови кредити и сложени финансиски инструменти.
• Загуба при дифолт (Loss Given Default – LGD) – ова е износот што не може да се врати по дифолтот на заемопримачот. LGD претставува процена за ризик која се однесува на процената на обезбедувањето (колатералот) и евентуалната   ликвидност на тоа обезбедување.

Финансиските менаџери честопати користат сценариска анализа и стрес-тестирање за да проценат како различни пазарни или економски шокови би можеле да влијаат врз способноста на заемопримачите да го исплатат својот долг. Овие техники помагаат да се предвидат екстремни, но можни ситуации, како што се рецесија, пад на приходите или финансиски кризи, кои би можеле да го зголемат ризикот од неисполнување на обврските.

• Сценариската анализа:

Оваа анализа во себе вклучува создавање на различни сценарија (оптимистички, реалистички и песимистички), врз основа на различни претпоставки за економските услови што владеат и што можат да се случат во блиска иднина. Финансискиот менаџер ги анализира можните ефекти на овие сценарија на паричните текови и способностите за отплата на долговите.

• Стрес-тестирање:

Овој метод, односно оваа анализа се користи за да се одреди издржливоста на заемопримачот во случај на екстремни услови. Стрес-тестирањето најчесто во својата анализа вклучува симулации на економски шокови (пад на каматните стапки, девалвација на валутата, раст на цените на суровините и сл.) и врши прогноза какви ќе бидат последиците од овие шокови врз организациите и како во овие услови тие ќе успеат да ги сервисираат своите обврски.

Овие методи се традиционални методи кои се најкористени кај комерцијалните банки во Република Северна Македонија и кои претставуваат база за утврдување на кредитниот ризик. Она со што во иднина ќе се соочуваат финансиските институции е прифаќањето на идните трендови и предизвици во финансиската анализа. Во услови на брзи технолошки промени во глобалната економија, комерцијалните банки се соочуваат со нови трендови и предизвици во оваа област. Како одговор на овие предизвици, финансиските аналитичари и кредитни менаџери мора да бидат подготвени да ги применат новите стратегии и алатки за оптимизирање на процесот на кредитирање и минимизирање на ризикот. Неколку клучни трендови и предизвици што ќе влијаат врз управувањето со кредитниот ризик кај комерцијалните банки во наредниот период:

Користење вештачка интелигенција и машинско учење
Современата технологија и аналитички алатки како вештачката интелигенција (AI) и машинското учење се на прагот да го променат начинот на кој се проценува кредитниот ризик. Банките започнуваат да користат напредни алгоритми кои можат автоматски да анализираат големи количини податоци и да направат прецизни процени за кредитоспособноста на клиентите. Овие технологии се способни да идентификуваат скриени обрасци и да направат предвидувања за можните ризици од дифолт на клиентите, што ги подобрува точноста и ефикасноста на кредитната процена.

• Можности:
  • Подобрена процена на кредитниот ризик преку користење големи податоци.
  • Донесување одлуки со автоматизирани системи за анализа.
  • Превенција на невидливи или неочигледни ризици преку напредни алгоритми.
• Предизвици:
  • Потреба за висока технолошка инфраструктура и инвестиции.
  • Ризик од зависност од автоматизирани системи, што може да доведе до погрешни процени ако алгоритмите не се правилно поставени.

Променливи економски услови и геополитички ризици
Во услови на глобална нестабилност, вклучително и економски кризи, промени на каматните стапки, инфлација и геополитички конфликти, управувањето со кредитниот ризик станува уште попредизвикувачко. Банките мора да се приспособат на овие услови и да го анализираат ризикот не само на ниво на индивидуален клиент, туку и на ниво на макроекономски фактори.

• Можности:
  • Применување на стратегиите за хеџирање ризици (како што се деривативите) за заштита од промените во економските услови.
  • Развивање модели кои го земаат предвид глобалниот економски контекст и кои предвидуваат различни економски сценарија.
• Предизвици:
  • Поголем ризик од масовни дифолти кога економиите се на пат на рецесија или глобални кризи.
  • Тешкотија при адаптирањето на банкарските модели за процена на ризик кога постојат многу непредвидливи економски фактори.

Регулаторни промени и притисоци за почитување на стандардите
Во последните години глобалните регулативи и законски стандарди, како што се Базел III и новите регулативи на Европската централна банка (ЕЦБ), значително ја зголемија важноста на управувањето со кредитниот ризик. Банките се соочуваат со повисоки барања за капитал и за нивната способност да ги покријат потенцијалните загуби од ризици.

• Можности:
  • Строгите регулативи можат да ги принудат банките да го подобрат нивниот процес на процена на кредитниот ризик и да изградат посилни капитални резерви.
  • Развој на нови модели на процена кои ги земаат предвид најновите регулаторни барања.
• Предизвици:
  • Потреба за дополнителни инвестиции во усогласување со новите регулативи и во изградба на системи за следење на ризикот.
  • Тешкотии при оптимизирањето на капиталните резерви и задолженијата за комерцијалните банки.

Процес на преминување од традиционални на дигитални платформи
Како резултат на брзото ширење на дигитализацијата и мобилното банкарство, многу банки го пренасочуваат своето внимание на електронско кредитирање и онлајн апликации. Дигиталните платформи овозможуваат брзо и ефикасно одобрување на кредити, но тоа исто така додава нови предизвици во управувањето со кредитниот ризик.

• Можности:
  • Поголема достапност и ефикасност во процесот на кредитирање преку дигитални канали.
  • Користење дигитални алатки за покривање на кредитниот ризик и за побрзо откривање на потенцијални проблеми со клиентите.
• Предизвици:
  • Проблеми со безбедноста на податоците и ризикот од хакерски напади кои може да влијаат врз точноста на податоците за клиентите.
  • Потреба за балансирање на ефикасноста со потребата за обемни проверки на клиентите и превенција на ризикот од преобемни кредитни линии.

Психолошки и социјални фактори во кредитирањето
Со промени во однесувањето на потрошувачите, како што се новите генерации кои ги користат мобилните технологии и кои се подложни на различни социјални и економски притисоци, банкарските институции треба да го сфатат сериозно влијанието на овие фактори при процената на ризикот:

• Можности:
  • Анализа на психолошките и социјалните фактори кои влијаат врз кредитоспособноста, како што се психолошките профили на клиентите и нивните потрошувачки навики.
  • Развивање нови модели на процена на ризик кои ги земаат предвид емоционалните и социјалните аспекти.
• Предизвици:
  • Тешкотија во приспособувањето на традиционалните модели за кредитен ризик на новите психолошки и социјални променливи.
  • Ризик од преувеличување на субјективни фактори при процената на кредитоспособноста на клиентите.

Пишува:
Марија Мајхошева,
Помлад соработник за односи со мали и средни претпријатија, Шпаркасе банка АД Скопје